HÂRİS EL-MUHÂSİBÎ’DE KALBÎ YOLCULUK: NEFİS MUHASEBESİ, ZÜHD VE MA’RİFET BAĞLAMINDA İNSAN-I KÂMİL ARAYIŞI
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.17119591Anahtar Kelimeler:
Muhâsibî, Nefis, Zühd, MaʻrifetÖzet
Hâris el-Muhâsibî’nin (ö. 857) Bağdat ekolüne dayanan tasavvuf yaklaşımı, kalbin arınması ve insan-ı kâmil arayışı için sistematik bir çerçeve sunar. İslam düşüncesinde merkezi bir yere sahip olan bu yol, üç temel kavram üzerinden incelenir: nefis muhasebesi, zühd ve maʻrifet.
Muhâsibî, nefis muhasebesini kişinin batınî kusurlarını ve niyetlerini belirleyerek Allah ile sahih bir bağ kurmasını sağlayan temel bir öz denetim süreci olarak görür. Zühd ise Muhasibi’ye göre dünyanın terk edilmesi değil, kalbin dünyevî bağlardan kurtularak tamamen ilahi olana yönelmesidir. Kalbin bu şekilde arınması, kişinin entelektüel bilginin ötesine geçerek ilahi hakikatleri sezgisel olarak kavraması olan maʻrifet için hayati öneme sahiptir.
Bu üç kavram, İnsan-ı Kâmil idealine doğru bütüncül bir yol oluşturur; bu ideal hem zâhiri hem de batınî olarak kemale ermiş, ilahi erdemlerle donanmış bir kişiliktir. Muhâsibî, bu seyr-i sülûkta iradenin rolünü vurgular ve kişilerin nefsânî arzularına karşı aktif olarak mücadele etmeleri gerektiğini belirtir. Ayrıca, sabır ve şükür de manevi zorluklara dayanmak ve ilahi nimetleri fark etmek için hayati öneme sahiptir. Son olarak, yalnızca Allah rızası için yapılan salih ameller ve bunların temelindeki ihlâs, kalbin dönüşümünün dışa yansımasıdır ve bireyin kemale yükselişini pekiştirir. Muhâsibî’nin tasavvufa getirdiği dengeli ve rasyonel yaklaşım, akıl ve duyguyu birleştirerek manevi gelişim için bir rehber olmaya devam etmektedir.
Referanslar
Abdülhalim Mahmud. Muhâsibî Hayatı, Eserleri ve Fikirleri. çev. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
Abdülhalim Mahmud. Muhâsibî Hayatı, Eserleri ve Fikirleri. çev. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
Ay, Mahmut. Kur’an’ın Tasavvufî Yorumu. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
Bolat, Ali. “Muhâsibî (ö. 241/855)’nin el-Mekâsib’i Bağlamında Tasavvufta Dünyaya Bakış ve Hakikî Zühd Anlayışı”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Der. IV/11 (2003).
Bolat, Ali. “Muhâsibî’nin Bilgi Kaynaklarına Bakışı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergis 12/12 (2001).
Ceyhan, Semih. “Zühd”. C. 44. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013.
Cürcânî, Ali b. Muhammed. et-Ta’rifat. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983–1403.
Erginli, Zafer. “Muhâsibî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 31. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, 2020.
Gazalî, Ebu Hamid. İhyâ-u Ulumiddin. Kahire: Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, 1969.
Hâris, el-Muhâsibî. Âdâbü’n-nüfûs (Risâle fi’l-ahlâḳ). thk. Abdülkadir Ahmed Ata. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1987/1407.
Hâris, el-Muhâsibî. Allah’a Dönüş. çev. Cemal Aydın. İstanbul: Sufi Yayınları, 4. Basım, 2021.
Hâris el-Muhâsibî. Allah’ı Arayış. çev. Osman Arpaçukuru. İstanbul: İlke Yayıncılık, 8. Basım, 2020.
Hâris, el-Muhâsibî. el-Kasd ve’r-rücû İlallâh. thk. Abdulkadir Ahmet Atâ. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1958.
Hâris, el-Muhâsibî. er-Riâye li-hukukillah. thk. İsam Faris el-Herestânî-Muhammed İbrahim ez-Zagli. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 2001.
Hâris el-Muhâsibî. Hakikati Arayanlara Kılavuz Risâletü’l- Müsterşidîn. çev. Mehmet Odabaşı. Ankara: Takdim Yayınları, 2. Basım, 2020.
Hâris, el-Muhâsibî. Kitâbü’l-Mekâsib ve’l-Vera ve’ş-Şübühât. thk. Abdulkadir Ahmet Atâ. Kahire, 1969.
Hâris, Muhâsibî. er-Riâye (Nefis Muhasebesinin Temelleri). çev. Şahin Filiz- Hülya Küçük. İstanbul: İnsan Yayınları, 1988.
Hüseyin Aydın. Muhâsibî’nin Tasavvuf Felsefesi İnsan-Psikoloji-Bilgi-Ahlak Görüşü. Ankara: Pars Yayıncılık, 1976.
Isfehânî, Ebû Nuaym. Hilyetü’l-Evliyâ ve Tabakâtü’l- Asfiyâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Işıtan, İbrahim. Sûfî Psikolojisi. Ankara: Divan Yayınları, 2014.
İbn Acîbe, Ahmed el-Hasenî. el-Baru’l-Medîd fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. Kahire: Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, 1999.
İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Muhammed. Lisânü’l-Arâb. thk. Yusuf Hayyat- Nedim Mer’aşli. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 1968.
Kâmil, Hasan. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.
Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed. et-Taarruf li Mezhebi Ehli’t-Tasavvuf. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1980.
Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed. et-Taarruf li Mezhebi Ehli’t-Tasavvuf. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1980.
Kuşeyrî, Abdülkerim b. Hevâzin b. Abdilmelik. er-Risâle. thk. Yusuf Ali Büdeyvî. Beyrut: el-Yemâme li’t-Tibaati ve’n-Neşr, 1465.
Muhâsibî, Abdülfettâh Ebû Gudde. Risâletü’l-Müsterşidîn. Haleb, 1988.
Muhâsibî, Ebû Abdullah Hâris b. Esed. Âdâbü’n-nüfûs (Risâle fi’l-ahlâḳ). thk. Abdülkadir Ahmed Ata. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1987.
Muhâsibî, Ebû Abdullah Hâris b. Esed. Âdâbü’n-nüfûs (Risâle fi’l-ahlâḳ). thk. Abdülkadir Ahmed Ata. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1987/1407.
Muhâsibî, Ebû Abdullah Hâris b. Esed. Akıl ve Kur’an’ı Anlamak. çev. Veysel Akdoğan. İstanbul: İşaret Yayınları, 5. Basım, 2020.
Muhâsibî, Ebû Abdullah Hâris b. Esed. Allah’ı Arayış. çev. Osman Arpaçukuru. İstanbul: İlke Yayıncılık, 8. Basım, 2020.
Muhâsibî, Ebû Abdullah Hâris b. Esed. el-Kasd ve’r-rücû İlallâh. thk. Abdulkadir Ahmet Atâ. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1958.
Muhâsibî, Ebû Abdullah Hâris b. Esed. el-Vesâyâ. thk. Abdulkadir Ahmet Atâ. Kahire, 1965.
Muhâsibî, Ebû Abdullah Hâris b. Esed. er-Riâye li-hukukillah. thk. İsam Faris el-Herestânî-Muhammed İbrahim ez-Zagli. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 2001.
Muhâsibî, Ebû Abdullah Hâris b. Esed. er-Riâye (Nefis Muhasebesinin Temelleri). çev. Şahin Filiz- Hülya Küçük. İstanbul: İnsan Yayınları, 1988.
Muhâsibî, Ebû Abdullah Hâris b. Esed. Hakk’ı Arayanlara Nasihatler. çev. Muhammed Coşkun. İstanbul: İlkharf Yayınları, 3. Basım, 2018.
Muhâsibî, Ebû Abdullah Hâris b. Esed. Şerhu’l-ma’rife ve bezlü’n-nasiha. thk. Salih Ahmed eş-Şâmî. Beyrut, 1987.
Serrâc, Ebû Nasr et-Tûsî. el-Luma’ fi’t-Tasavvuf. thk. Abdulhalim Mahmûd- Abdulbâki Surûr. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l- Hadîs, 1960/1380.
Sühreverdi, Şihabuddin Ebu Hafs. Avârifu’l-Ma’arif. Mısır: Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, 1968.
Süleyman Uludağ. Tsavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2012.
Tahanevî, Muhammed b. Ala b. Ali el-Farukî. Keşşafu Islahati’l-Funun ve’l-Ulum. thk. Ali Dahruc. İstanbul: Mektebetu Lübnan, 1996.
Tenik, Ali. Ahmed Kuddûsî ve Tasavvuf Düşüncesi. Niğde: Bor’lu Ahmed Kuddûsî Vakfı, 2. Basım, 2012.
Tenik, Ali. Ahmed Kuddûsî ve Tasavvuf Düşüncesi. Niğde: Bor’lu Ahmed Kuddûsî Vakfı, 2. Basım, 2012.
Tirmizî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali el-Hakîm. Kitâbu Hakikati’l- Âdemiyye, Âdâbu’l-İskenderiyye. Mısır, 1946.
Varlı, Nazife. “Erken Dönem İslâm Âlimlerinin Psikolojiye Katkıları: Akıl, Nefis ve Ruh kavramları”. Mustafa Kemal Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2019).
Yıldız, Abdulvahap. Meybüdî’nin Tefsirinde Tasavvuf. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2019.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2025 Halise BAYSUĞ, Abdulvahap YILDIZ
Bu çalışma Creative Commons Attribution 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
